زمان تقریبی مطالعه: 18 دقیقه
 

تحصیب (دانشنامه حج)





تحصیب از اصطلاحات فقهی به معنای توقف کوتاه حج‌گزاران در منطقه‌ای میان مکه و منا به نام محصب می‌باشد. قبل از اسلام، اعراب جاهلی در آنجا افتخارات خود را بیان می‌کردند و کافران قریش در آنجا بر ضد پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هم‌پیمان شدند. روز سیزدهم ذی‌الحجه به نام یوم‌ الحصبه زمان تحصیب است. طبق برخی روایات، امام باقر (علیه‌السلام) و صحابه و خلفا در آنجا توقف کرده‌اند. برخی فقهای شیعه و اهل سنت استراحت کوتاه و نماز خواندن را در آنجا مستحب می‌دانند. به علت تغییر وضع جغرافیایی تحصیب نسبت به مکان نخستین آن، اکنون به جای آوردن سنت تحصیب در حج امکان‌پذیر نیست.


۱ - معنای لغوی و اصطلاحی


«تحصیب» از ریشه «ح ـ صـ ب» به معنای سنگ‌فرش کردن است.
[۱] جوهری، اسماعیل، الصحاح، ج۱، ص۱۱۲.    
[۲] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱، ص۳۱۹، «حصب».    
در اصطلاح، این واژه یعنی توقف و استراحت کوتاه حاجیان در حصباء یا محصّب، مکانی میان منا و مکه، که پس از کوچ از منا به مکه ـ کوچ دوم ـ مستحب است.
[۳] ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۴.    
[۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۲-۲۵۳.    
[۵] فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۴.    
«حصبه»، «ابطح»، «بطحاء»، «خیف»، «خیف بنی‌کنانه»،
[۶] سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۲۴.    
[۷] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۳.    
[۸] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۸۸.
«شعب الصُفّی»، «صُفّی السِباب»
[۹] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۷۵.    
و «حائط خِرمان»
[۱۰] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۷۳.    
از دیگر نام‌های محصّب است.

۲ - تاریخچه


برخی حصباء را‌ اندکی پس از سرزمین ابطح
[۱۱] شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۲.    
و بعضی آن را محل بیرون شدن از ابطح به سوی مکه و یا میان دو کوه تا مقابر قریش می‌دانند که سنگ‌ریزه‌های برآمده از رمی جمرات با سیل
[۱۲] حلی، حسن، تحریر الاحکام، ج۱، ص۱۱۱.    
[۱۳] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۴۶۵.    
[۱۴] دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.    
یا به طور طبیعی
[۱۵] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۷۶.    
در آن جا جمع می‌شده است، زیرا منطقه‌ای پست و گود بوده است.
[۱۶] عمرانی، یحیی بن سالم، البیان فی مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۳۶۲-۳۶۳.    
[۱۷] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۱.    
به باور برخی از اهل مکه، عرب‌ها در روزگار جاهلیت پس از انجام مناسک حج در شب سیزدهم ذی‌حجه در محصّب گرد می‌آمدند و از هر قبیله، شاعر و سخنگویی به بیان امتیازها و افتخارهای قبیله خود می‌پرداخت. پس از اسلام، این فخرفروشی در آیه ۲۰۰ سوره بقره: «فَاِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ اَوْ اَشَدَّ ذِکْرًا
[۱۸] بقره/سوره۲، آیه۲۰۰.    
»نکوهش گشت و به جای آن، یاد خدا ستایش شد.
[۱۹] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۷۳.    
[۲۰] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۱۴۷.    
[۲۱] فاسی، محمد، العقد الثمین، ج۱، ص۴۴.    
شماری دیگر این منطقه را میان عقبه و مکه می‌دانند.
[۲۲] ابن‌ادریس، محمد، السرائر، ج۱، ص۵۹۲.    
برخی آن را وادی بنی‌کنانه یعنی مکان همایش و پیمان بستن کافران قریش بر ضد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) دانسته‌اند.
[۲۳] سجستانی، ابو داوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۶-۴۴۷.    
[۲۴] بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۰.    
[۲۵] ابن نجیم، زین الدین، البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۳.
گویا پس از استراحت پیامبر گرامی در آن مکان مسجدی بنا شده که تا سال‌ها پابرجا بوده و برخی فقیهان پیشین بدان تصریح کرده‌اند.
[۲۶] صدوق، محمد، المقنع، ص۲۸۹.    

شماری از فقیهان باور دارند که پیش از ولادت شیخ طوسی در اواخر سده چهارم ق. این مسجد از میان رفته
[۲۷] شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۲.    
[۲۸] مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج۱۸، ص۲۱۴.    
و دیگر مسجدی در آن جا نیست
[۲۹] طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۱، ص۵۲۱، «حصب».    
[۳۰] مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج۱۸، ص۲۱۴.    
[۳۱] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۸.    
و تنها توقف در محلی که آن مسجد قرار داشته، به عنوان تحصیب مستحب است.
[۳۲] ابن‌ادریس، محمد، السرائر، ج۱، ص۶۱۳.    
برخی از تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان باور دارند که اکنون «مسجد الاجابه» همان مسجد محصّب است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در بازگشت از منا در آن استراحت فرمود و نماز خواند.
[۳۳] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه،، ج۲، ص۲۸۷.    
[۳۴] جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۱۴.    
مسجد الاجابه پایین‌ میدان معابده، در آغاز خیابان ابطح در راه مسجد الحرام و در آغاز خیابان الاجابه قرار دارد.
[۳۵] جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۱۲.    
تاریخ‌نگاران از «مسجد آل قنفذ» و «مسجد الاستراحه» به عنوان دیگر نام‌های مسجد الاجابه یاد کرده‌اند.
[۳۶] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۱۵۰.    
[۳۷] جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۱۳-۱۱۴.    

برخی محدوده محصّب را از منطقه حجون به سوی چپ در راه منا تا منطقه مرتفع حرمان می‌دانند.
[۳۸] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه،، ج۲، ص۱۶۰.    
[۳۹] فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵-۲۶۶.    
بعضی بر پایه روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) محصّب را جایی میان دو منطقه «خبط» و «حرمان» می‌شمارند که از این دو منطقه اکنون اثری باقی نمانده است.
[۴۰] فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵.    
برخی حرمان را محلی به نام حرمانیه نزدیک محل معابده دانسته‌اند.
[۴۱] فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵.    
مکان کنونی محصّب درون شهر مکه و میان میدان معابده تا پل حجون است.
[۴۲] جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۶۹.    


۳ - زمان توقف


زمان تحصیب تنها روز ۱۳ ذی‌حجه پس از ایام تشریق که حج‌گزاران از منا به مکه کوچ می‌کنند، یعنی روز نفر دوم است.
[۴۳] سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۲۴.    
[۴۴] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰.    
[۴۵] شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱-۵۲.    
از روز نفر دوم به «یوم الحصبه»
[۴۶] طوسی، محمد، المبسوط، ج۱، ص۳۷۰.    
[۴۷] ابن‌ادریس، محمد، السرائر، ج۱، ص۵۹۲.    
[۴۸] شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱.    
و «یوم التحصیب»
[۴۹] شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۲.    
[۵۰] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۱۷۵.    
و از شب آن به «لیلة الحصبه»
[۵۱] فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۱۴۱.    
[۵۲] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۷، ص۸۵.    
[۵۳] شوکانی، محمد، نیل الاوطار، ج۵، ص۵۰، ۵۹.    
تعبیر می‌شود.
گزارش‌های متعدد حکایت‌گر اقامه نماز و استراحت پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در وادی محصب (حصباء) در روز نفر دوم در حجة الوداع است.
[۵۴] بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۹۵-۱۹۶.    
[۵۵] نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۸۴-۸۵.    
امام صادق (علیه‌السلام) از استراحت کوتاه پدر خویش، امام محمدباقر (علیه‌السلام)، در وادی محصّب در روز نفر دوم گزارش داده است.
[۵۶] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳.    
[۵۷] مغربی، نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۳۲.    
گزارش‌های دیگر نیز بیانگر اقامه نماز و استراحت صحابه و خلفا در وادی محصّب در این روز است.
[۵۸] نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۸۴-۸۵.    
[۵۹] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۷۱.    
[۶۰] سجستانی، ابو داوود، سنن ابی داود،، ج۱، ص۴۴۷.    


۴ - فتاوی فقها


فقیهان امامی
[۶۱] حلی، حسن، تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴.    
[۶۲] مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائده، ج۷، ص۳۳۶-۳۳۷.    
[۶۳] شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۳.    
و اهل سنت
[۶۴] ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
[۶۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۲.    
[۶۶] ابن نجیم، زین الدین، البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۳-۶۱۴.
به پشتوانه روایات
[۶۷] بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۵۱، ۱۹۵-۱۹۶.    
[۶۸] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳.    
[۶۹] بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۰.    
به استحباب تحصیب برای حج‌گزار باور دارند. آنان تحصیب را در شمار مناسک حج ندانسته‌اند و تنها به پیروی از سنت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آن را مستحب می‌دانند.
[۷۰] نووی، یحیی بن شرف، المجموع،، ج۸، ص۲۵۲.    
[۷۱] شهید ثانی، الدروس، ج۱، ص۴۶۴.    
[۷۲] عینی، بدرالدین، عمدة القاری، ج۱۰، ص۱۰۱.    
شماری از فقیهان علت توقف پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در وادی محصب را تنها انتظار ایشان برای بازگشت عایشه از عمره دانسته‌اند، چرا که او از انجام عمره با عذر شرعی باز مانده بود و از این‌که نتوانسته بود مانند دیگر زنان پیامبر افزون بر حج، عمره نیز به جای آورد، ناخرسند بود. البته آنان این کار را به سبب اقتدا به پیامبر پسندیده می‌دانند.
[۷۳] مجلسی، محمدباقر، لوامع صاحبقرانی، ج۸، ص۲۴۷.    
شماری دیگر از فقیهان توقف پیامبر در محصّب را به سبب اقامه نماز و شکرگزاری از خداوند دانسته‌اند، زیرا محصّب همان جایی بود که در مدت حضور پیامبر در مکه در آغاز اسلام، قریش بر ضد ایشان هم‌پیمان می‌شدند و اکنون پس از گذشت سال‌ها، خداوند پیامبر را پیروز ساخته و مشرکان را خوار کرده بود.
[۷۴] سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۲۴.    
[۷۵] دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۳.    
پاره‌ای از روایات اهل سنت توقف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در محصّب را تنها به سبب آسانی بیرون آمدن ایشان از آن عنوان کرده‌اند.
[۷۶] نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۸۵.    
[۷۷] سجستانی، ابو داوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۶.    
[۷۸] بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۱.    

همه فقیهان امامی
[۷۹] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۵۵.    
[۸۰] حلی، حسن، منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۷.    
[۸۱] فاضل هندی، محمد، کشف اللثام،، ج۶، ص۲۶۶.    
و اهل سنت
[۸۲] سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۲۴.    
[۸۳] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰.    
[۸۴] دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی،، ج۲، ص۵۰.    
بر این باورند که تحصیب تنها برای کسانی مستحب است که در روز ۱۳ ذی‌حجه از منا کوچ کنند. پس در روز نفر اول (۱۲ ذی‌حجه) تحصیب مستحب نیست. البته ظاهر سخن برخی فقیهان
[۸۵] طوسی، محمد، المبسوط،، ج۱، ص۳۶۵.    
و صراحت کلام شماری از دانشمندان، روز چهاردهم را روز تحصیب می‌شمرد و تحصیب در روز دوازدهم را نیز مستحب می‌داند.
[۸۶] عمرانی، یحییبن سالم، البیان فی مذهب الامام شافعی، ج۴، ص۳۶۲.    
[۸۷] طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۱، ص۵۲۱، «حصب».    
اما این سخن را عموم فقیهان نپذیرفته‌اند و سخن حکایت‌گر از شبِ تحصیب بودنِ شب چهارم را بر شب چهارم از شب عید قربان حمل کرده‌اند که شب سیزدهم ذی‌حجه است، نه شب چهاردهم.
[۸۸] حلی، حسن، منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۸.    
[۸۹] شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱-۵۲.    
[۹۰] بحرانی، یوسف، الحدائق، ج۱۷، ص۱۳۷.    
آنان در این مسئله به روایات استناد می‌کنند.
[۹۱] کلینی، یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۰۷.    
[۹۲] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۰۸.    


۵ - کیفیت عمل


فقیهان امامی این استراحت کوتاه را توقف و قدری به پشت دراز کشیدن روی زمین محصّب، بدون خوابیدن، می‌دانند.
[۹۳] حلی، یحیی، الجامع للشرائع، ص۲۱۹.    
از این‌گونه استراحت به «اِستِلقاء» تعبیر شده است.
[۹۴] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۳، ص۶۹۳.    
[۹۵] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۷.    
برخی از آنان به پشتوانه روایت امام صادق (علیه‌السلام) (من دون خبط و حرمان) بر این باورند که حج‌گزار در محصّب نباید خواب کامل کند و نه خود را از‌ اندک استراحتی محروم نماید.
[۹۶] بحرانی، یوسف، الحدائق، ج۱۷، ص۳۳۴.    
[۹۷] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۹.    
شماری از فقیهان امامی نماز خواندن در مسجد حصباء را نیز مستحب دانسته‌اند، ولی با توجه به نابودی آن مسجد، تنها توقف و استراحت کوتاه را در محصّب مستحب شمرده‌اند.
[۹۸] حلی، حسن، تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴.    
[۹۹] حلی، حسن، منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۷.    
بعضی جز توقف کوتاه در محصب، نماز خواندن و حتی به پشت دراز کشیدن را مستحب نمی‌دانند.
[۱۰۰] روحانی، سید محمد صادق، فقه الصادق، ج۱۲ ص۲۲۶-۲۲۷.    

فقیهان اهل سنت استراحت کوتاه را توقف و خوابیدن مختصر یا قدری به پهلو دراز کشیدن روی زمین می‌دانند که از آن به «اضطِجاع» تعبیر می‌شود.
[۱۰۱] ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
[۱۰۲] ابن نجیم، زین الدین، البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۴.
آنان به پشتوانه روایات
[۱۰۳] بخاری، محمد، صحیح‌ بخاری، ج۲، ص۱۹۵-۱۹۶.    
[۱۰۴] نسائی، احمد، سنن‌الکبری، ج۵، ص۱۶۰.    
افزون بر استراحت کوتاه، خواندن نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا را نیز در محصّب مستحب می‌دانند.
[۱۰۵] ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
[۱۰۶] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ، ج۸، ص۲۵۲.
[۱۰۷] دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.    
مالکیان باور دارند که استحباب خواندن این چهار نماز مشروط به تنگ نبودن وقت و نیز مصادف نشدن روز نفر دوم با جمعه است.
[۱۰۸] دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰، ۵۲.    
شافعیان بیتوته شب چهاردهم ذی‌حجه در محصّب را نیز مستحب می‌دانند.
[۱۰۹] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰.    
[۱۱۰] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۳.    
[۱۱۱] انصاری، زکریا، فتح الوهاب، ج۱، ص۴۳۴.
شماری از صحابه تحصیب را سنت می‌دانند و بعضی آن را سنت نمی‌شمرند.
[۱۱۲] بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۸۱.    
[۱۱۳] نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۸۵.
[۱۱۴] ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
فقیهان اهل سنت در جمع میان این دو نظر گفته‌اند: تحصیب به سبب پیروی از رفتار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مستحب است، ولی از مناسک حج به شمار نمی‌رود.
[۱۱۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۳.    
[۱۱۶] عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، ج۳، ص۴۷۱.
[۱۱۷] شوکانی، محمد، نیل الاوطار، ج۵، ص۱۰۱.    


۶ - عملی نبودن در زمان حاضر


به علت تغییر وضع جغرافیایی تحصیب نسبت به مکان نخستین آن، اکنون به جای آوردن سنت تحصیب در حج امکان‌پذیر نیست، چنان‌که گزارش‌هایی از سده دوازدهم‌ق. به این نکته تصریح دارند.
[۱۱۸] مکناسی، محمد، رحلة المکناسی، ص۲۶۶.


۷ - فهرست منابع


۱. آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش.
۲. اخبار مکه: الازرقی (م،۲۴۸ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
۳. اخبار مکه: الفاکهی (م،۲۷۹ق.) ، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
۴. البحر الرائق: ابونجیم المصری (م،۹۷۰ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۵. البیان فی مذهب الامام الشافعی: الشافعی (م،۵۵۸ق.)، به کوشش النوری، جده، دار المنهاج، ۱۴۲۱ق.
۶. التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
۷. تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م،۷۲۶ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
۸. الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م،۶۹۰ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
۹. جواهر الکلام: النجفی (م،۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۱۰. حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م،۱۲۳۰ق.)، دار احیاء الکتب العربیه.
۱۱. الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م،۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
۱۲. الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م،۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۱۳. دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م،۳۶۳ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
۱۴. ذخیرة المعاد: محمد باقر السبزواری (م،۱۰۹۰ق.)، آل البیت.
۱۵. رحلة المکناسی: محمد بن عبدالوهاب المکناسی (م،۱۲۱۳ق.)، به کوشش بوکبوط، ابوظبی، دار السویدی، ۲۰۰۳م.
۱۶. السرائر: ابن ادریس (م،۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
۱۷. سنن ابی‌داود: السجستانی (م،۲۷۵ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
۱۸. السنن الکبری: البیهقی (م،۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر.
۱۹. الصحاح: الجوهری (م،۳۹۳ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، (۱۴۰۷ق).
۲۰. صحیح البخاری: البخاری (م،۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
۲۱. صحیح مسلم: مسلم (م،۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر.
۲۲. العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م،۸۳۲ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
۲۳. عمدة القاری: العینی (م،۸۵۵ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۴. فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه.
۲۵. فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م،۶۲۳ق.)، دار الفکر، فقه الصادق (ع)، سید محمد صادق روحانی، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.
۲۶. الکافی: الکلینی (م،۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۲۷. کشف اللثام: الفاضل الهندی (م،۱۱۳۷ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۲۸. لسان العرب: ابن منظور (م،۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۲۹. لوامع صاحبقرانی: محمد تقی المجلسی (م،۱۰۷۰ق.)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
۳۰. المبسوط: السرخسی (م،۴۸۳ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۳۱. المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م،۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
۳۲. مجمع البحرین: الطریحی (م،۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق.
۳۳. مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م،۹۹۳ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۳۴. المجموع شرح المهذب: النووی (م،۶۷۶ق.)، دار الفکر.
۳۵. مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م،۱۰۰۹ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق.
۳۶. مرآة العقول: المجلسی (م،۱۱۱۱ق.)، به کوشش رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
۳۷. المغنی: عبدالله بن قدامه (م،۶۲۰ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۳۸. المقنع: الصدوق (م،۳۸۱ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی(ع)، ۱۴۱۵ق.
۳۹. من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م،۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
۴۰. منتهی المطلب: العلامة الحلی (م،۷۲۶ق.)، چاپ سنگی.
۴۱. نیل الاوطار: الشوکانی (م،۱۲۵۵ق.)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.

۸ - پانویس

 
۱. ↑ جوهری، اسماعیل، الصحاح، ج۱، ص۱۱۲.    
۲. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱، ص۳۱۹، «حصب».    
۳. ↑ ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۴.    
۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۲-۲۵۳.    
۵. ↑ فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۴.    
۶. ↑ سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۲۴.    
۷. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۳.    
۸. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۸۸.
۹. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۷۵.    
۱۰. ↑ فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۷۳.    
۱۱. ↑ شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۲.    
۱۲. ↑ حلی، حسن، تحریر الاحکام، ج۱، ص۱۱۱.    
۱۳. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۴۶۵.    
۱۴. ↑ دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.    
۱۵. ↑ فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۷۶.    
۱۶. ↑ عمرانی، یحیی بن سالم، البیان فی مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۳۶۲-۳۶۳.    
۱۷. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۱.    
۱۸. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۰۰.    
۱۹. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۷۳.    
۲۰. ↑ فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۱۴۷.    
۲۱. ↑ فاسی، محمد، العقد الثمین، ج۱، ص۴۴.    
۲۲. ↑ ابن‌ادریس، محمد، السرائر، ج۱، ص۵۹۲.    
۲۳. ↑ سجستانی، ابو داوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۶-۴۴۷.    
۲۴. ↑ بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۰.    
۲۵. ↑ ابن نجیم، زین الدین، البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۳.
۲۶. ↑ صدوق، محمد، المقنع، ص۲۸۹.    
۲۷. ↑ شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۲.    
۲۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج۱۸، ص۲۱۴.    
۲۹. ↑ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۱، ص۵۲۱، «حصب».    
۳۰. ↑ مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج۱۸، ص۲۱۴.    
۳۱. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۸.    
۳۲. ↑ ابن‌ادریس، محمد، السرائر، ج۱، ص۶۱۳.    
۳۳. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه،، ج۲، ص۲۸۷.    
۳۴. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۱۴.    
۳۵. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۱۲.    
۳۶. ↑ فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۱۵۰.    
۳۷. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۱۳-۱۱۴.    
۳۸. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه،، ج۲، ص۱۶۰.    
۳۹. ↑ فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵-۲۶۶.    
۴۰. ↑ فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵.    
۴۱. ↑ فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵.    
۴۲. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی، ص۱۶۹.    
۴۳. ↑ سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۲۴.    
۴۴. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰.    
۴۵. ↑ شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱-۵۲.    
۴۶. ↑ طوسی، محمد، المبسوط، ج۱، ص۳۷۰.    
۴۷. ↑ ابن‌ادریس، محمد، السرائر، ج۱، ص۵۹۲.    
۴۸. ↑ شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱.    
۴۹. ↑ شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۲.    
۵۰. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۱۷۵.    
۵۱. ↑ فاضل هندی، محمد، کشف اللثام، ج۶، ص۱۴۱.    
۵۲. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۷، ص۸۵.    
۵۳. ↑ شوکانی، محمد، نیل الاوطار، ج۵، ص۵۰، ۵۹.    
۵۴. ↑ بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۹۵-۱۹۶.    
۵۵. ↑ نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۸۴-۸۵.    
۵۶. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳.    
۵۷. ↑ مغربی، نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۳۲.    
۵۸. ↑ نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۸۴-۸۵.    
۵۹. ↑ فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۴، ص۷۱.    
۶۰. ↑ سجستانی، ابو داوود، سنن ابی داود،، ج۱، ص۴۴۷.    
۶۱. ↑ حلی، حسن، تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴.    
۶۲. ↑ مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائده، ج۷، ص۳۳۶-۳۳۷.    
۶۳. ↑ شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۳.    
۶۴. ↑ ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
۶۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۲.    
۶۶. ↑ ابن نجیم، زین الدین، البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۳-۶۱۴.
۶۷. ↑ بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۵۱، ۱۹۵-۱۹۶.    
۶۸. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳.    
۶۹. ↑ بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۰.    
۷۰. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع،، ج۸، ص۲۵۲.    
۷۱. ↑ شهید ثانی، الدروس، ج۱، ص۴۶۴.    
۷۲. ↑ عینی، بدرالدین، عمدة القاری، ج۱۰، ص۱۰۱.    
۷۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، لوامع صاحبقرانی، ج۸، ص۲۴۷.    
۷۴. ↑ سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۲۴.    
۷۵. ↑ دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۳.    
۷۶. ↑ نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۸۵.    
۷۷. ↑ سجستانی، ابو داوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۶.    
۷۸. ↑ بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۱.    
۷۹. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۵۵.    
۸۰. ↑ حلی، حسن، منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۷.    
۸۱. ↑ فاضل هندی، محمد، کشف اللثام،، ج۶، ص۲۶۶.    
۸۲. ↑ سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۲۴.    
۸۳. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰.    
۸۴. ↑ دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی،، ج۲، ص۵۰.    
۸۵. ↑ طوسی، محمد، المبسوط،، ج۱، ص۳۶۵.    
۸۶. ↑ عمرانی، یحییبن سالم، البیان فی مذهب الامام شافعی، ج۴، ص۳۶۲.    
۸۷. ↑ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۱، ص۵۲۱، «حصب».    
۸۸. ↑ حلی، حسن، منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۸.    
۸۹. ↑ شهرستانی، سید جواد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱-۵۲.    
۹۰. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق، ج۱۷، ص۱۳۷.    
۹۱. ↑ کلینی، یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۰۷.    
۹۲. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۰۸.    
۹۳. ↑ حلی، یحیی، الجامع للشرائع، ص۲۱۹.    
۹۴. ↑ سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۳، ص۶۹۳.    
۹۵. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۷.    
۹۶. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق، ج۱۷، ص۳۳۴.    
۹۷. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۹.    
۹۸. ↑ حلی، حسن، تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴.    
۹۹. ↑ حلی، حسن، منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۷.    
۱۰۰. ↑ روحانی، سید محمد صادق، فقه الصادق، ج۱۲ ص۲۲۶-۲۲۷.    
۱۰۱. ↑ ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
۱۰۲. ↑ ابن نجیم، زین الدین، البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۴.
۱۰۳. ↑ بخاری، محمد، صحیح‌ بخاری، ج۲، ص۱۹۵-۱۹۶.    
۱۰۴. ↑ نسائی، احمد، سنن‌الکبری، ج۵، ص۱۶۰.    
۱۰۵. ↑ ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
۱۰۶. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ، ج۸، ص۲۵۲.
۱۰۷. ↑ دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.    
۱۰۸. ↑ دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰، ۵۲.    
۱۰۹. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰.    
۱۱۰. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۳.    
۱۱۱. ↑ انصاری، زکریا، فتح الوهاب، ج۱، ص۴۳۴.
۱۱۲. ↑ بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۸۱.    
۱۱۳. ↑ نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۸۵.
۱۱۴. ↑ ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
۱۱۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۵۳.    
۱۱۶. ↑ عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، ج۳، ص۴۷۱.
۱۱۷. ↑ شوکانی، محمد، نیل الاوطار، ج۵، ص۱۰۱.    
۱۱۸. ↑ مکناسی، محمد، رحلة المکناسی، ص۲۶۶.


۹ - منبع


پژوهشکده حج و زیارت برگرفته از مقاله «تحصیب»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۸/۲۲.    


رده‌های این صفحه : احکام حج | اصطلاحات فقهی | مستحبات حج




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.